#30 deze week in de geschiedenis: de aardbeving van Lissabon

 

Vorige week begon november. Daaromheen heb je altijd van die feestdagen als Halloween, Allerheiligen en Allerzielen. Dagen die ons in deze streken misschien weinig zeggen, maar Allerheiligen vind ik altijd wel een leuke. Het idee van een kaarsje opsteken spreekt me zomaar aan. Afgelopen zomer was ik in Lissabon en ontdekte ik dat die stad vol zit met bijzondere en mooie verhalen. Eén verhaal, wat zich afspeelt op Allerheiligen (geen mooi verhaal, die bewaar ik voor een andere keer), kun je hieronder ontdekken. Zomaar! Gratis en voor niets! Wat een heerlijke uitvinding is dat internet toch.  

Catastrofe 

1755. De eerste van November. Zaterdagochtend. Het is een typische novemberochtend voor de stad. Zonnig, de tempratuur nog aangenaam, een strakblauwe hemel. In de nauwe steegjes en verschillende pleinen van Lissabon zijn al processies gaande. Mensen lopen in rijen naar de kerk, biddend met een kaarsje in de hand. Het is Allerheiligen. De straten zijn versierd, mensen hebben hun woning opgeluisterd met brandende kaarsen. Anderen zitten al in de kerk. De mis is al gaande. Plotseling beginnen de kaarsen en kandelaren aan het plafond in de kerk te beven, hoewel er geen zuchtje wind staat. Nog voor de kerkbezoekers in de gaten hebben wat er gebeurt vallen er stukken van de gewelven en het plafond.

Er klinkt een onheilspellend geluid door de stad. Alsof het onweert, maar dan onder de grond. De grond begint te trillen, daken komen naar beneden, gebouwen storten in. De mensen die naar buiten vluchten zien geen hand voor ogen door al het stof en puin die in dikke wolken samenpakken. Een paar minuten later vindt de tweede beving plaats. Ontelbare huizen, stadspaleizen en kerkgebouwen storten in – met de kerkgangers er nog in.
   Mensen vluchten naar pleinen, de haven, parken, overal waar open ruimtes zijn en waar ze denken veilig te zijn. De derde beving maakt de gebouwen die nog overeind stonden met de grond gelijk.

Er zijn al veel mensen die zich hebben verzameld aan de kade. De mensen die op tijd uit de kerken konden vluchten kijken verdwaast naar hun stad. Hun stad, met al zijn rijkdom en paleizen, is veranderd in een hel op aarde. ‘Het is een straf van God! Ga bidden voor je zonden!’ roept een priester. Sommigen laten zich op hun knieën vallen en gaan bidden. Anderen proberen nog levende mensen uit het puin te halen. De chaos is compleet. Dan merkt iemand op dat het water in de Taag wel erg laag komt te staan. Het is alsof het water zich terugtrekt. Sommige scheepswrakken worden zichtbaar. De vijf meter hoge muur van water die de mensen op zich af zien komen breekt zich kapot op de stad en sleurt iedereen die niet op tijd de heuvels wist op te vluchten met zich mee de zee in. De achterblijvers zien niemand meer terugkomen.

Die nacht zal Lissabon verteerd worden door een helse vuurzee. De kaarsen die mensen hadden aangestoken voor Allerheiligen zijn omgevallen, huizen hebben vlamgevat en de vuurzee die daarop volgt verzwelgt alles wat gespaard is gebleven van de aardbeving en de tsunami. Tweederde van wat ooit de meest toonaangevende metropool ter wereld was, het centrum van een wereldmacht, is verworden tot niets meer dan stof en as.

Nadien

Het laatste stof daalde neer. Er werd begonnen met de wederopbouw. De koning van Portugal gaf de premier de opdracht Lissabon weer op te bouwen tot wat het was. Maar de hoogtijdagen van het land als wereldmacht waren voorbij. De stad werd heringericht met brede straten, grote pleinen en aardbevingsbestendige gebouwen, mocht de stad nog eens getroffen worden door zo’n ramp.

De ramp hield verlichtingsdenkers bezig. Voltaire en Kant vroegen zich in hun gedichten en werken af of het wel klopte wat de kerk zei. Het was immers een straf van God die de mensen in Lissabon over zichzelf hadden afgeroepen? Met hun voorliefde voor theater, muziek, onzedige dansen en obscene komedies. Of was het de natuur zelf die zijn grillen liet zien? Had God alles in de natuur in de hand, of moest de natuur een opzichzelfstaand iets worden gezien? Het idee van de horlogemaker kreeg vorm. Een horlogemaker ‘schept’ zijn werk. Ingenieus en secuur. Maar als een horloge eenmaal vorm heeft gekregen en de tijd begint te lopen, blijft het lopen. De maker zelf heeft er geen invloed meer op.

De premier van Portugal stuurde alle parochies vragenlijsten die ingevuld diende te worden. Tijdsduur, aantal schokken, schade, het gedrag van de dieren, wat er gebeurde met het water. Het was het eerste officiële onderzoek naar aardbevingen en het startschot van de seismologie. De aardbeving trilde na in de verlichting en gaf een impuls aan theologie, wetenschap en stadsplanning.

beleef het zelf!

Toen ik afgelopen zomer in Lissabon was en een frisse duik nam in de geschiedenis van de stad en het land, verbaasde ik me erover dat ik nog nooit van het bovenstaande had gehoord. Het is immers een gebeurtenis die de verlichting in Europa mede heeft vormgegeven. Ik ontdekte dat Lissabon veel meer mooie verhalen heeft waarvan het zonde is dat ze hier nooit worden verteld. Op een terras boven op een heuvel keek ik uit over de stad en de Taag. Ik probeerde me voor te stellen hoe de tsunami eruit moet hebben gezien, hoe de golf aan land kwam, hoe ruïnes in lichterlaaie stonden en mensen in paniek door de straten renden. Pas in het vliegtuig kwam ik erachter dat je het sinds kort aan den lijve ondervinden kan. In een onlangs geopend museum kun je de hele mieterse boel zelf meemaken. Neem gezellig plaats in een kerkbank, zie hoe de pilaren beginnen te beven en alles naar beneden stort. Probeer te ontsnappen aan de vlammenzee en pas op voor het water! Een attractie waar, volgens de directeur, Lissabon trots op mag zijn. 

Het leek me enig. Maar dan voor een andere keer.