#99 de benen naar Wenen

Soms kan het lijken alsof, onverwachts, bepaalde dingen via verschillende kanalen tot je komen. Alsof iedereen heeft afgesproken: daar gaan we het eens over hebben.

Vorige week ging het in de rubriek ‘een rondje Europa’, van de onvolprezen podcast Europa Draait Door, over Oostenrijk en de Russische inmenging bij de veiligheidsdienst. Arend Jan Boekestein zei over Oostenrijk dat hij altijd zo hard mogelijk het gaspedaal intrapt om zo snel mogelijk naar Italië te kunnen. Daarbij zei hij ook: ‘vrijwillig hebben ze de Anschluss met Hitler gedaan, weet je nog? Ben ik nooit vergeten!’
   Boekestein weet het vaak zo te brengen alsof hij er zelf bij is geweest. Hij doet me soms denken aan Methusalem de Tijdt uit de stripreeks Van Nul Tot Nu.

Wenen. Niet de meest voor de hand liggende bestemming als je een stedentrip wilt doen. Mijn reisgenootje en ik hadden het een aantal jaar geleden ook nooit verwacht toen we met trillende vingers de code van onze verrassingsreis intikte en stonden te wachten op de bestemming. Misschien kwam het door de spanning, maar we stonden te springen, ergens bij een verlaten balie van een telefoonmaatschappij op Schiphol. Eeeeuj Wenen!
   Daarna: ‘wat is er eigenlijk te doen in Wenen?’

Afgelopen zaterdag kwam Alle Geschiedenis Ooit met een aflevering over Wenen, in het bijzonder Wenen in de vorige eeuw, zo omstreeks 1913. Een ontzettend boeiende en fijne aflevering om te luisteren. Het is typisch zo'n geval waar alles samenkomt: verschillende historische personen op één plek. Wat daar toen gebeurde zou een groot deel van de 20e eeuw bepalen en wat kan ik smullen van dergelijke geschiedsvertellingen. 

Wat nu een stad is die vooral herinnerd aan haar betere tijd en een, ik druk mij voorzichtig uit, stoffig imago heeft, was ooit het levendige centrum van een enorm rijk dat zich uitspande over heel Midden-Europa en de Balkan. Met verschillende volken, culturen, talen enzovoort. Maar het begon te broeien in de Donaumonarchie, en langzaam begon ergens in de buik van dat rijk een maagzweer te kloppen.

Toen we in een koffiehuis neerstreken – zo’n Weens koffiehuis moet je toch eens van binnen hebben gezien – waren we onder de indruk van de grandeur, de koffie en natuurlijk de befaamde Sachertorte. In die koffiehuizen kwamen begin vorige eeuw allerlei studenten en intellectuelen bij elkaar om te discussiëren over van alles en nog wat, had ik in een ANWB-boekje gelezen, en ik liet mijn fantasie op de vrije loop. Wat zou er allemaal gebeurd zijn aan die tafels? Wie had daar gezeten, en waar hadden ze over gesproken?

Dankzij de laatste AGO-aflevering weet ik bijvoorbeeld dat je rond 1913 zomaar Trotski aan zo’n tafeltje had zien kunnen zitten. Iemand die bezig was het Russische communisme van de grond te krijgen. Heel misschien, volgens de legende, zou je tegenover hem iemand kunnen zien zitten die later het hoofd van dat toen nog denkbeeldige communistische rijk zou worden. Dat is legendevorming, maar één ding is zeker, Stalin en Trotski mochten elkaar voor geen meter. Trotski vond Stalin maar een lompe boer met een ijzige blik in de ogen, Stalin vond Trotski op zijn beurt een papiertijger met nepspieren. De strijd tussen de mensjewieken (de gematigden) en de bolsjewieken (de diehards) werd door Stalin gewonnen, en die had nog wel een appeltje te schillen met zijn olijke tegenpool. Dat appeltje kwam in 1940, in Mexico, waar Trotski zat ondergedoken. Helaas niet ver genoeg voor de lange arm van Stalin.

Verderop, buiten de stad, werkte een jonge arbeider in een autofabriek. Als hij uitging in de stad, en een kopje dronk in zo’n koffiehuis, zou hij vast en zeker hebben gehoord over een nieuwe beweging die langzaam door Europa begon te stromen: het socialisme. Dat vond hij wel een geinig idee. Hij begon ook na te denken over zijn eigen identiteit, hij was zelf vanuit de Balkan naar Wenen getrokken, maar had zijn volk eigenlijk niet recht op een eigen staat? Hij zou later een koosnaampje uit zijn geboortestreek aannemen: Tito.
   In het Wenen van 1913 zou je dus zomaar een bakkie koffie kunnen wegslurpen naast een toekomstig Maarschalk Tito, maarschalk van Joegoslavië, alweer een land dat niet meer bestaat.

Een zekere Sigmund Freud begon te pas en te onpas psychoanalyses uit te voeren op zijn vrienden en bekenden. Later zou hij daar wereldberoemd mee worden, de gasten van het koffiehuis vonden het toen vooral heel vermoeiend.

In zo’n koffiehuis zou ook zomaar iemand tegen je aan kunnen ouwehoeren over architectuur, stadsplanning en al het andere wat volgens hem niet deugde. Kunst niet, dat was een gevoelig onderwerp, sinds hij was afgewezen aan de kunstacademie.
   Ik heb het natuurlijk over een zekere A. Hitler.
   Later zou hij opschrijven dat in Wenen zijn antisemitisme ‘tot wasdom’ was gekomen. In werkelijkheid had hij het reuze gezellig met kunstenaars en schrijvers uit de Joodse gemeenschap daar. Een bloeiende gemeenschap, sinds de keizer ieder volk, en dus ook de Joodse gemeenschap, gelijke rechten had gegeven. De Weense bevolking bestond zelfs voor ruim 10% uit Joodse inwoners. Dat wil niet zeggen dat Wenen geen antisemitisme kende, dat kon je er van de straten vegen. Iemand die uitgesproken antisemiet was en dat handig gebruikte als politiek middel, was de Weense burgermeester Karl Lueger.
   Daar heeft Hitler ontzettend veel van afgekeken: Leuger had extreemrechtse denkbeelden, die hij vermengde met linkse sociale politiek. Pleiten voor minder rechten voor bepaalde groepen enerzijds, goed zorgen voor je inwoners anderzijds. Kortom: nationaalsocialisme. Afijn, Geert Mak legt het in zijn In Europa beter uit. Over vertellen alsof je er zelf bij bent geweest gesproken.

Als je meer wilt weten over Wenen in die tijd, en wie er allemaal nog meer rondliep en kopjes koffie dronk, is het goed om de laatste aflevering van Alle Geschiedenis Ooit te luisteren. Op Podimo, waarvan ik helaas geen linken plaatsen kan (ik had voor Wordpress moeten gaan). Of lees de eerste hoofdstukken van In Europa! Het Oostenrijks-Hongaarse Rijk is een boeiende episode uit de Europese geschiedenis, al is het maar omdat Mak er net zo boeiend over kan vertellen.

Geen zin in lezen? Luister dan wat oude podcasts van hem die hij ooit heeft opgenomen. Te vinden op YouTube, en daar kan ik gelukkig wel een link van plaatsen! Google he, over imperiums gesproken…