#110 het donkerste donker

Het is september 2014 als journaliste Rosanne Kropman zand door haar zeef laat stromen. Als ze een tijdje gezeefd heeft, ziet ze een handjevol kiezelsteentjes liggen. Als ze beter kijkt ziet ze dat het stukjes glas zijn. Het zijn resten van zwarte, bruine en gevlekte brilmonturen. Ze zeeft door. In de minuten die daarop volgen vindt ze naast glas en fracties van brillenpootjes ook verbleekt roze plastic. Het blijken versplinterde stukjes kunstgebit.

Het gebied waar ze archeologen meehelpt de bodem te onderzoeken zou je kunnen zien als het grootste Nederlandse massagraf. Alleen ligt het niet in Nederland, maar in een desolaat bos in Oost-Polen, vlak bij de grens met Belarus en Oekraïne. Ze is in Sobibor, de plek waar tijdens de Tweede Wereldoorlog een vernietigingskamp heeft gestaan.

Het doel van de archeologen: de herinneringen opgraven en de plek in kaart brengen waar tussen begin mei 1942 en oktober 1943 naar conservatieve schatting 170.000 Joden zijn vermoord. Andere schattingen gaan uit van 250.000 mensen. Samen met twee andere vernietigingskampen was Sobibor het eindstation. Alles in het kamp was ingericht om mensen zo snel mogelijk vanaf hun aankomst op het perron naar de gaskamers te leiden.

Er staan veel verhalen in dit boek. Veel interviews, waarvan een aantal met overlevenden of hun kinderen. Herinneringen en gebeurtenissen zijn opgeschreven zoals ze zijn. Kropman schroomt er niet voor het verleden te presenteren zoals het verlopen is, en al liet me dat soms koude rillingen over de rug lopen, dat heeft ze bijzonder goed gedaan.

Tijdens het lezen van de gruweldaden van SS’ers betrapte ik mezelf erop dat ik ze inwendig beesten noemde. Rosanne Kropman doet dat niet meer. Bij het zeven van het meest smerige aarde ter wereld verschoof haar mensbeeld: ‘Tot die dag in Sobibor ben ik altijd van mening geweest dat er geen onderscheid was tussen mens en dier – homo sapiens was voor mij een soort als alle andere. Maar na het bezoek ben ik ervan overtuigd geraakt dat juist deze plekken de mens van de dieren onderscheiden. (…) Alles in Sobibor ademt kille berekening. Geen daad van woede, geen gevecht op leven en dood, niet om voedsel of om een geschikte partner. Slechts het uitroeien van één groep vanwege een ideologie. Alleen de mens is hiertoe in staat.’

De geschiedenis van Sobibor wordt kort, het boek beslaat inclusief dankwoord maar 200 pagina’s, maar zeer kundig beschreven. Het behandelt de opstand van gevangenen, de vlucht in de Poolse bossen en de herinneringscultuur in Sovjet, - en het huidige Polen. De ontsnapte gevangen konden zich na Sobibor nog lang niet veilig wanen. De rol van de Polen tijdens, maar net zo goed vooraf en naderhand de holocaust verdient allerminst een schoonheidsprijs. Het is goed dat ook die verhalen worden verteld, al moet je daar in het huidige Polen nog altijd bijzonder veel moed voor hebben. Als je het doet, ben je strafbaar.

Voor wie meer wil weten over Sobibor en de verhalen die Kropman heeft opgetekend, kan ik van harte dit boek aanbevelen.

Overigens kwam ze er zelf over vertellen in de podcast Alle Geschiedenis Ooit. We hebben het over aflevering 114.

Of lees hier een artikel van Trouw met daarin een interview met een aantal archeologen.

En wil je meer weten over hoe politici en potentaten het verleden gebruiken? Luister dan naar de Podimopodcast Macht van het Verleden. Er bestaat een fijne aflevering over het Poolse geheugenministerie.

Ook interessant: in het boek behandeld Kropman de veroordeling van sommige kampcommandanten. Hoe ging een land als Duitsland daarmee om? En wat deed het met de aangeklaagden? Hoe keken ze terug op hun daden en verleden? Hieronder een YouTube filmpje van Andere Tijden over het proces van Neurenberg:

En lees natuurlijk Het Donkerste Donker zelf!