#289 De geschiedenis achter spreekwoorden

Amsterdam bestaat dit jaar 750 jaar. In de ontstaansgeschiedenis van de stad zitten prachtige verhalen. Verhalen waar we een aantal spreekwoorden en gezegden aan over hebben gehouden.

Zoals bijvoorbeeld Tegen de Bierkaai vechten. Amsterdam was al vroeg een handelsstad. In de middeleeuwen werd bij gebrek aan schoon drinkwater vaak bier gedronken. Maar ook om bier te kunnen brouwen heb je schoon water nodig. Er werd daarom bier uit Duitsland geïmporteerd, wat in Amsterdam aan wal gebracht werd aan de Bierkade. Tegenwoordig de Oudezijds Voorburgwal.

In de negentiende eeuw was het bij wijze van volksvermaak gebruikelijk dat verschillende knokploegen uit verschillende buurten met elkaar op de vuist gingen. Altijd aardig, een potje knokken. Maar de tegen de mannen van de Bierkade was geen beginnen aan. Die strijd verloor je bij voorbaat. En dat is precies wat het spreekwoord vandaag de dag nog betekent.

Een ander spreekwoord, Je ergens met een jantje-van-leiden vanaf maken, komt ook uit Amsterdam. In de tijd van de Wederdopers, een doorgeslagen religieuze beweging in de 16^e eeuw, was hij een van de leiders. Het begon allemaal met nobele bedoelingen. Zo streefden de Wederdopers naar een eerlijke wereld met gemeenschap van goederen. Maar al snel dreef er radicalisering in de groep en kwam het tot een opstand. Onder aanvoering van Jan van Leiden werd er een revolutie uitgeroepen, fanatiekelingen bestormden het stadshuis, en toen daar doden bij vielen had Jan hem allang gesmeerd. Een revolutie, ja graag, maar de handen moeten er niet vies bij worden. Dankzij deze halfslachtige poging leeft Jan nog altijd voort in het spreekwoord die gebruikt wordt wanneer iemand zich ergens gemakkelijk vanaf brengt. Zijn tegenstanders deden dat overigens niet: Jan van Leiden werd in een Münsterse gevangenis doodgemarteld, waarna zijn lichaam in een ijzeren kooi aan de toren van de Lambertikerk werd gehangen. De beweging van de Wederdopers was daarna snel voorbij.

Overigens begon die hele revolutie op de winteravond van 11 februari 1535. Bij een bijeenkomst stond iemand op, rukte al zijn kleren van het lijf en wierp die in het vuur. Onder het motto ‘Wee, wee, de wrake Gods’ volgden de andere aanwezigen zijn voorbeeld en renden ze allemaal naakt de straat op. Zo alleen was de mens in zijn pure vorm, De naakte waarheid. Nog zo’n gezellige herkomst van een spreekwoord.

Dit alles hoorde ik in de meest recente aflevering van Alle Geschiedenis Ooit, over de 750-jarige geschiedenis van Amsterdam.

Spreekwoorden en gezegden dragen vaak een geschiedenis met zich mee, die we soms allang uit het oog verloren zijn of niet meer kennen. Ze gaan een geheel eigen leven leiden. Gelukkig zijn er mensen die de moeite hebben gedaan om de herkomst van al die spreekwoorden te achterhalen en op te schrijven. In mijn boekenkast heb ik twee van zulke boekjes, ooit ergens gevonden in een kringloopwinkel of uitverkoopbak. De eerste is van Friederike de Raat (Waarom mussen nooit dood van het dak vallen) en de andere is uitgegeven door Van Dale (Een lust voor het oog).

In de laatstgenoemde worden spreekwoorden behandeld die allemaal uit de Bijbel afkomstig zijn. En ook hier weer: veel spreekwoorden worden gebruikt zonder de geschiedenis te kennen. Oud en der dagen zat, is zo’n heerlijke uitdrukking. Altijd prachtig gevonden, maar wat ik dus niet wist is dat het de slot is van het Bijbelboek Job. ‘En Job stierf, oud en der dagen zat’. In de Statenvertaling tenminste, want in de NBG-vertaling staat ‘oud en van het leven verzadigd’, en in de NVB ‘oud en verzadigd van het leven’. Nou ja, wat ik hiermee zeggen wil: het is maar goed dat de Statenvertaling bestaat. Het heeft de Nederlandse taal meer beïnvloed dan we denken. 

En ik vraag mij weleens af: welke spreekwoorden zouden later gebruikt worden die terugslaan op onze tijd?